چاقی در کودکان به انگلیسی (Childhood obesity) به وضعیتی گفته می‌شود که در آن میزان چربی بدن کودک بیش از حد طبیعی است و می‌تواند تأثیر منفی بر سلامت جسمی و روانی او داشته باشد. این پدیده یکی از چالش‌های اصلی سلامت عمومی در قرن بیست‌ویکم به شمار می‌رود و در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، شیوع آن در سال‌های اخیر افزایش یافته‌است.

تعریف و معیارها

برای ارزیابی چاقی در کودکان از شاخص توده بدنی (BMI) بر اساس سن و جنس استفاده می‌شود. معمولاً کودکی که BMI او در صدک ۹۵ یا بالاتر نسبت به هم‌سن و هم‌جنس خود باشد، چاق در نظر گرفته می‌شود. شاخص‌های استاندارد در این زمینه توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) و مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) ارائه شده‌اند.

اپیدمیولوژی

چاقی کودکان در سطح جهان از دهه ۱۹۸۰ تاکنون افزایش چشمگیری داشته‌است. بر پایه داده‌های سازمان جهانی بهداشت، در سال ۲۰۲۲ بیش از ۳۹۰ میلیون کودک و نوجوان ۵ تا ۱۹ ساله دارای اضافه‌وزن یا چاقی بوده‌اند. در حالی که در کشورهای پردرآمد نرخ چاقی نسبتاً ثابت مانده‌است، در کشورهای با درآمد متوسط و پایین همچنان روندی صعودی دارد.

در ایران نیز پژوهش‌های ملی و مرورهای نظام‌مند انجام‌شده پس از سال ۲۰۱۵ نشان می‌دهد که میانگین شیوع اضافه‌وزن حدود ۱۲ تا ۱۳ درصد و چاقی حدود ۶ تا ۱۰ درصد در میان کودکان و نوجوانان ایرانی است. نتایج طرح ملی (CASPIAN-V) ۲۰۱۵ که در ۳۰ استان کشور انجام شد، شیوع کلی اضافه‌وزن و چاقی را حدود ۲۰٫۸ درصد گزارش کرده‌است. این آمار نشان‌دهنده افزایش تدریجی چاقی در نسل‌های جدید است.

علل

چاقی در کودکان معمولاً چندعاملی است و از تعامل میان عوامل ژنتیکی، رفتاری، تغذیه‌ای و محیطی ناشی می‌شود.

از عوامل مهم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مصرف زیاد مواد غذایی پرانرژی و فوق‌پردازش‌شده مثل سوسیس، کالباس، آبمیوه های صنعتی و غیره
2. کاهش فعالیت بدنی و افزایش زمان استفاده از تلویزیون و دستگاه‌های دیجیتال
3. خواب ناکافی و استرس خانوادگی
4. عوامل اقتصادی و اجتماعی
5. زمینه ژنتیکی و اثرات دورهبارداری مادر (مانند دیابت بارداری یا چاقی مادر)

پیامدها

چاقی در دوران کودکی با افزایش خطر بیماری‌های متابولیک و مزمن همراه است، از جمله:

1. دیابت نوع دو در سنین پایین
2. فشار خون بالا و دیس‌لیپیدمی
3. کبد چرب غیرالکلی
4. مشکلات اسکلتی-عضلانی و اختلالات خواب

از نظر روانی و اجتماعی نیز کودکان چاق ممکن است با کاهش اعتماد به نفس، انگ اجتماعی، افسردگی یا اضطراب مواجه شوند. در بزرگسالی، احتمال تداوم چاقی و بروز بیماری‌های قلبی–عروقی در این افراد بیشتر است.

پیشگیری

پیشگیری از چاقی در کودکان بر ایجاد محیط‌های حمایتی و عادات سالم در خانه، مدرسه و جامعه تمرکز دارد.

راهکارهای مؤثر شامل:

1. آموزش تغذیه سالم به خانواده‌ها و مدارس
2. محدود کردن دسترسی به نوشیدنی‌های شیرین و غذاهای پرچرب و قندی
3. افزایش فعالیت بدنی روزانه (حداقل ۶۰ دقیقه در روز)
4. تنظیم ساعت خواب و کاهش زمان صفحه‌نمایش
5. اجرای سیاست‌های ملی برای کاهش بازاریابی مواد غذایی ناسالم به کودکان و مالیات بر نوشیدنی‌های قندی.
6. برنامه‌های جامع مدرسه‌محور و خانواده‌محور که هم‌زمان بر تغذیه و فعالیت بدنی تمرکز دارند، طبق مرورهای نظام‌مند، بیشترین تأثیر را داشته‌اند.

درمان

درمان چاقی کودکان به‌طور معمول با مداخلات رفتاری و تغذیه‌ای آغاز می‌شود. این مداخلات بهتر است خانواده‌محور باشند و تغییر عادات غذایی، افزایش فعالیت فیزیکی و اصلاح رفتار را شامل شوند.

در موارد چاقی شدید یا وجود بیماری‌های همراه، استفاده از دارودرمانی مانند آگونیست‌های GLP-1 با تجویز و پایش پزشک متخصص ممکن است توصیه شود. جراحی چاقی (باریاتریک) تنها در نوجوانان با چاقی شدید و پس از عدم موفقیت درمان‌های دیگر، در مراکز تخصصی و با ارزیابی دقیق مجاز است.

وضعیت در ایران

در ایران، علاوه بر نتایج طرح CASPIAN، متاآنالیزهای اخیر نشان می‌دهد که روند افزایش چاقی در کودکان و نوجوانان ادامه دارد.

عوامل فرهنگی، تغییر الگوی غذایی، شهرنشینی، کاهش بازی‌های فیزیکی و افزایش مصرف فست‌فود از دلایل اصلی دانسته شده‌اند.

سیاست‌های ملی مرتبط با تغذیه سالم مدارس، مالیات نوشیدنی‌های قندی و برنامه‌های ارتقای سلامت دانش‌آموزی از جمله اقدامات در حال اجرا برای مقابله با این روند هستند.

جمع‌بندی

چاقی در کودکان مسئله‌ای چندوجهی و رو‌به‌افزایش است که نیاز به همکاری چندبخشی میان خانواده‌ها، نظام آموزشی، سیاست‌گذاران و ارائه‌دهندگان خدمات سلامت دارد. پیشگیری زودهنگام از طریق اصلاح رفتارهای تغذیه‌ای و افزایش تحرک بدنی مؤثرترین راهبرد برای کنترل این معضل به‌شمار می‌رود.

برای کسب اطلاعات بیشتر روی مقاله«چاقی» کلیک کنید.

برای خرید محصولات ایمن و موثر سالوویتو روی لینک «فروشگاه» کلیک کنید.

سوالات پرتکرار در مورد چاقی در کودکان

چرا کودک من با وجود تغذیه «معمولی» چاق شده است؟

چاقی کودکان تنها ناشی از «خوردن زیاد» نیست، بلکه نتیجه تعامل چندین عامل است:

1. مصرف خوراکی‌های پرانرژی با ارزش تغذیه‌ای پایین مانند فست‌فود، نوشیدنی‌های شیرین و غذاهای آماده.
2. فعالیت بدنی کم و زمان زیاد نشستن یا استفاده از صفحه‌نمایش (تلویزیون، تبلت).
3. عوامل محیطی و خانوادگی شامل سبک زندگی والدین، تحصیلات والدین، درآمد خانوار، فرهنگ غذایی.
   بنابراین، حتی اگر کودک شما غذای «معمولی» می‌خورد، اگر سبک زندگی و فعالیت او کم باشد یا الگوهای غذایی مناسب نداشته باشد، افزایش وزن ممکن است رخ دهد.

چه زمانی باید نگران وزن کودک باشم و به پزشک مراجعه کنم؟

نشانه‌هایی وجود دارد که والدین را برای ارزیابی وزن کودک نزد پزشک یا متخصص تغذیه وا می‌دارند:

اگر شاخص توده بدنی (BMI) کودک نسبت به هم‌سن و هم‌جنس‌هایش زیادتر از حد معمول (مثلاً در صدک بالا) باشد.

اگر علاوه بر وزن بالا، علائمی مانند خستگی سریع، تنگی نفس هنگام فعالیت، درد مفاصل یا اختلالات خواب وجود دارد.

اگر وزن بالا همراه با عوامل خطر دیگر باشد (مثلاً یکی از والدین چاق است، رفتارهای غذایی ناسالم، تحرک کم). در این صورت، ارزیابی زودهنگام می‌تواند مانع بروز عوارض بعدی شود.

آیا «ژن» به‌تنهایی باعث چاقی کودکان می‌شود؟

ژن و استعداد ژنتیکی نقش مهمی دارند، ولی به‌تنهایی کافی نیستند. چند نکته مهم:

اگر والدین چاق باشند، احتمال چاقی در کودک بیشتر است، اما سبک زندگی، تغذیه و محیط تأثیر عمده‌ای دارند.

ژنتیک ممکن است حساسیت کودک را نسبت به ذخیره‌سازی چربی یا کم‌تحرکی افزایش دهد، اما بدون محیط غذایی و رفتاری مناسب غالباً بروز چاقی ممکن نیست یا شدت کمتری دارد.

بنابراین برای پیشگیری، تمرکز صرف بر ژن کافی نیست؛ اصلاح سبک زندگی و محیط ضروری است.

آیا حذف کامل «شیرینی و فست‌فود» تنها راه پیشگیری از چاقی است؟

حذف کامل شیرینی‌جات و فست‌فودها ضروری نیست، بلکه «تعادل و الگوی غذایی سالم» اهمیت دارد:

• توصیه می‌شود مصرف میان‌وعده‌های شیرین و غذاهای بسیار فرآوری‌شده کاهش یابد، و جایگزین های سالم‌تر (میوه، سبزی، آجیل) انتخاب شوند.
• کودکان باید فرصت داشته باشند تنوع غذایی داشته باشند، اما به طور مرتب و نه به عنوان جایگزین وعده‌های اصلی.
• فعالیت بدنی کافی، خواب مناسب و کاهش زمان نشستن به همان اندازه مهم هستند؛ یعنی صرف کاهش کالری کافی نیست؛ ترکیب سبک زندگی مهم است.

چاقی دوران کودکی چه عوارضی دارد؟ آیا با کاهش وزن کودک، همه مشکلات برطرف می‌شوند؟

چاقی کودکان می‌تواند عوارض جسمی، روانی و اجتماعی داشته باشد، از جمله:

1. افزایش خطر زودرس دیابت نوع2، فشارخون، کلسترول بالا، کبد چرب و بیماری‌های قلبی-عروقی.
2. مشکلات روانی مانند کاهش اعتماد به نفس، انگ اجتماعی، افسردگی یا اضطراب.
   کاهش وزن کودک می‌تواند بسیاری از این خطرها را کاهش دهد، اما برخی اثرات (مثلاً آسیب‌های پیچیده متابولیک یا مفصلی) ممکن است نیاز به اقدامات بلندمدت‌تر و مراقبت تخصصی داشته باشند. بنابراین، اقدام زودهنگام، پایش مستمر و اصلاح سبک زندگی همیشگی اهمیت دارد.

References

Dehghani, A., Molani-Gol, R., Mohammadi-Narab, M., Norouzy, A., Abolhassani, M. H., Tabatabaee Jabali, S. M., Pazouki, A., Soheilipour, F., & Mohammadi-Nasrabadi, F. (2024). The prevalence of obesity and overweight among Iranian population: an umbrella systematic review and meta-analysis. BMC Public Health, 24, Article 3377

Motlagh, M. E., Ziaodini, H., Qorbani, M., Taheri, M., Aminaee, T., Shafiee, G., Hajiali, M., Ghaderi, K., Safaei, A., Goodarzi, A., Heshmat, R., & Kelishadi, R. (2017). Methodology and early findings of the fifth survey of Childhood and Adolescence Surveillance and Prevention of Adult Noncommunicable disease (CASPIAN-V). International Journal of Preventive Medicine, 8, 4

Djalalinia, S., Kelishadi, R., Qorbani, M., Peykari, N., Kasaeian, A., Nasli-Esfahani, E., Naderimagham, S., Larijani, B., & Farzadfar, F. (2016). A systematic review on the prevalence of overweight and obesity in Iranian children and adolescents. Iranian Journal of Pediatrics, 26(3), e2599

World Health Organization. (2016). Report of the Commission on Ending Childhood Obesity. Geneva: World Health Organization