خشونت و زورگویی (Bullying) از چالش‌های مهم دوران کودکی و نوجوانی به شمار می‌آید که می‌تواند آثار عمیقی بر سلامت روانی، تحصیلی و اجتماعی افراد برجای گذارد. بر اساس پژوهش‌های روان‌شناسی رشد، رفتارهای پرخاشگرانه در این دوران اغلب ریشه در عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی دارند. با گسترش فضای مجازی، شکل‌های جدیدی از زورگویی، مانند قلدری سایبری نیز پدید آمده است که خطرات آن در حال افزایش است.

تعریف خشونت و زورگویی

خشونت به هرگونه رفتار عمدی گفته می‌شود که منجر به آسیب جسمی، روانی یا اجتماعی به دیگران شود.
زورگویی یا قلدری (Bullying) زیرمجموعه‌ای از خشونت است که با سه ویژگی تکرار، نابرابری قدرت و قصد آسیب‌رسانی مشخص می‌شود. این رفتار می‌تواند به شکل فیزیکی، کلامی، اجتماعی یا آنلاین رخ دهد.

برای کسب اطلاعات بیشتر مقاله «خشونت و زورگویی در کودکان و نوجوانان» در ویکی پدیا را مطالعه کنید.

اپیدمیولوژی و آمار خشونت و زورگویی در ایران

وضعیت کلی سلامت روان

بر اساس اعلام معاون وزیر بهداشت، حدود ۲۵ درصد از جمعیت ایران دستکم از یک نوع اختلال روانی رنج می‌برند که شایع‌ترین آن‌ها افسردگی و اختلالات اضطرابی است. یک مطالعه نظام‌مند و فراتحلیل نیز نشان می‌دهد که شیوع افسردگی در کودکان و نوجوانان ایرانی بالاتر از میانگین جهانی است . این بستر روانی، می‌تواند هم به عنوان یک علت و هم به عنوان یک پیامد، با پدیده زورگویی در ارتباط باشد.

علل بروز خشونت و زورگویی

دلایل بروز خشونت و زورگویی چندوجهی‌اند و در سطوح مختلفی عمل می‌کنند:

1. عوامل فردی

• عزت‌نفس پایین و مشکلات هیجانی
• مشکلات رفتاری مانند اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی  (ADHD)
• تقلید از الگوهای پرخاشگر در خانواده یا رسانه

2. عوامل خانوادگی

• وجود تنبیه بدنی یا خشونت خانگی
• ضعف در مهارت‌های فرزندپروری و نظارت والدینی
• نبود ارتباط عاطفی مثبت بین والدین و فرزند
• استعمال دخانیات در خانه

3. عوامل مدرسه‌ای و اجتماعی

• نبود نظارت مؤثر معلمان و کادر مدرسه
• جو رقابتی ناسالم در محیط آموزشی
• پذیرش ضمنی خشونت در گروه همسالان
• استفاده بیش از حد از فناوری
• فشارهای اقتصادی و اجتماعی مزمن که به عنوان بستری برای بروز خشونت عمل می‌کنند .

پیامدهای خشونت و زورگویی

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که قربانیان زورگویی در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به اختلالات زیر قرار دارند:

• افسردگی و اضطراب: همانطور که آمار بالای افسردگی در نوجوانان ایرانی نشان می‌دهد .
• کاهش عملکرد تحصیلی و ترک تحصیل
• افکار و اقدامات خودکشی
• مشکلات جسمی نظیر بیماری‌های روان‌تنی

زورگوها نیز در آینده احتمال بیشتری برای بروز رفتارهای ضد اجتماعی، درگیری با قانون و سوءمصرف مواد دارند.
شاهدها (Bystanders) نیز از این پدیده در امان نیستند و ممکن است دچار احساس گناه، اضطراب و کاهش احساس امنیت در محیط مدرسه شوند.

راهکارهای پیشگیری و مداخله: چارچوب چندسطحی  (Multi-Tiered Systems of Support)

موثرترین برنامه‌های مقابله با قلدری، از یک چارچوب چندسطحی (MTSS)  پیروی می‌کنند که خدمات را در سه سطح ارائه می‌دهد . این مدل، رویکردی جامع و نظام‌مند است که می‌تواند به خوبی در بستر مدارس ایران نیز به کار گرفته شود.

سطح اول: پیشگیری همگانی  (Universal Prevention)

این سطح شامل مداخلاتی است که همه دانش‌آموزان را بدون در نظر گرفتن سطح خطر آن‌ها، هدف قرار می‌دهد. برنامه‌های این سطح می‌توانند بروز رفتارهای قلدری را تا ۲۰ تا ۲۳ درصد کاهش دهند . فعالیت‌های این سطح شامل:

• آموزش مهارت‌های اجتماعی-هیجانی (SEL) و همدلی در مدارس برای همه دانش‌آموزان.
• تعیین و آموزش انتظارات رفتاری مثبت در سطح مدرسه.
• ایجاد یک محیط مدرسه مثبت و  Inclusive.
• آموزش والدین در زمینه تربیت مثبت و مدیریت خشم.

سطح دوم: پیشگیری انتخابی  (Selective Prevention)

این سطح، دانش‌آموزان در معرض خطر (مانند کسانی که ممکن است قربانی یا زورگو شوند) را هدف قرار می‌دهد. فعالیت‌ها شامل:

• تشکیل گروه‌های حمایتی برای دانش‌آموزان قربانی.
• آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و جرات‌مندی.
• آموزش مداخله ایمن به شاهدان  (Bystander Training). پژوهش‌ها نشان می‌دهد توانمندسازی شاهدان برای دفاع از قربانی، یکی از موثرترین راه‌ها برای متوقف کردن قلدری است .
• مداخلات کوتاه‌مدت برای دانش‌آموزانی که رفتارهای پرخاشگرانه نشان می‌دهند.

سطح سوم: مداخلات نشانه‌مند  (Indicated Interventions)

این سطح، بر دانش‌آموزانی که به صورت جدی به عنوان قربانی یا زورگو درگیر قلدری هستند و نشانه‌های واضحی از مشکلات روانی-اجتماعی نشان می‌دهند، متمرکز است. این مداخلات شدید و فردی هستند، از جمله:

• جلسات مشاوره و روان‌درمانی فردی (مانند درمان شناختی-رفتاری برای مدیریت خشم یا درمان تروما).
• درمان‌های خانوادگی برای رفع تعارضات خانوادگی.
• هماهنگی با روانپزشک برای مداخلات دارویی در صورت لزوم.
• تدوین طرح آموزشی فردی (IEP) برای حمایت همه‌جانبه از دانش‌آموز.

نتیجه‌گیری

خشونت و زورگویی در دوران کودکی و نوجوانانی، با توجه به آمار بالای مشکلات روانی و گسترش عوامل استرس‌زای اجتماعی و اقتصادی، یک تهدید جدی برای سلامت نسل آینده به شمار می‌آید. پیامدهای این پدیده تنها به قربانیان محدود نمی‌شود و زورگوها، شاهدان و در نهایت کل جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. پیشگیری و مقابله موثر با این معضل، نیازمند عزم ملی و همکاری سه‌جانبه خانواده، مدرسه و نهادهای حکومتی است. به کارگیری راهبردهای علمی که در آن آموزش همگانی با مداخلات هدفمند برای گروه‌های پرخطر ترکیب می‌شود، می‌تواند راهگشای ایجاد محیط‌های امن و پرورش‌دهنده برای کودکان و نوجوانان این مرز و بوم باشد. سرمایه‌گذاری در این حوزه، نه تنها یک وظیفه اخلاقی، بلکه یک ضرورت برای تضمین آینده‌ای سالم و پویا برای کشور است.

برای خرید محصولات ایمن و موثر کودک سالوویتو به «فروشگاه» مراجعه کنید.

References

NCBI – Preventing Bullying Through Science, Policy, and Practice

springer – Exploring mental health in Iranian children

PMC – Trends in eating disorders in Iran

ScienceDirect – The prevalence of depression in Iranian children

همچنین در سایت سالوویتو می خوانید:

اهمیت تغذیه با شیر مادر

چاقی در کودکان: علل، پیامدها و راهکارهای پیشگیری و درمان

سرماخوردگی در کودکان: آنچه باید بدانید